پاره‌ و بانك و حكومه‌ت

د. به‌یاد جه‌مال عه‌لی

بۆ زۆربه‌مان پاره‌ وه‌ك پێوانه‌ی ژماردن به‌دراو ده‌كرێت وه‌ك دۆلار، پاوه‌ند، یۆرۆ، یوان، دینار، هتد... ئه‌م دراوانه‌ی پێی ده‌وترێت پاره‌ی باوه‌ڕپێكراو (Fiat Money) كه‌بریتییه‌ له‌كاغه‌زی چاپكراو كه‌بانكی ناوه‌ندی و حكومه‌ت و كۆمه‌ڵگا ڕێكه‌وتوون له‌سه‌ر به‌هاكه‌ی چونكه‌ هیچ به‌هایه‌كی سروشتیی نییه‌ به‌ڵام پێویسته‌ بۆی ئاڵوگۆری بازرگانی به‌رده‌وام بێت له‌ئابوری وڵاتدا.

 ئێمه‌ ڕاهاتووین كه‌دراو به‌كاربهێنین له‌شێوازی پاره‌ی كاغه‌ز و پاره‌ی ئاسن، به‌ڵام هه‌روه‌ها به‌شێوازی كریمانه‌یی له‌گه‌شه‌كردندایه‌. له‌وڵاتانی پێشكه‌وتودا مامه‌ڵه‌ به‌دراوی كاغه‌ز به‌ڕێژه‌یه‌كی به‌رچاو له‌كه‌مبووندایه‌. مووچه‌كانیان ده‌چێته‌ سه‌ر حسابی بانكه‌كه‌یان به‌ژماره‌ كه‌باڵانسه‌كه‌یان زیاد ده‌كات، وه‌ خه‌رج كردنی مووچه‌كانیان زیاتر له‌ڕێگه‌ی ڤیزا كارد و ماسته‌ر كارد ده‌كه‌ن. به‌ڵكو ئێستاش دراوی دیجیتاڵ (Cryptocurrency) كه ‌له‌گه‌شه‌كردندایه‌ وه‌ك بیتكۆین.

                             

له‌عێراق و كوردستان پاره‌ به‌شێوازی نه‌قد (Cash) به‌كاردێت له‌ زۆربه‌ی هه‌ره‌ زۆری مامه‌ڵه‌كانمان، وه‌ هه‌روه‌ها متمانه‌ به‌ سیستمی بانك نه‌گه‌یشتۆته‌ ڕاده‌یه‌ك كه‌پشتی پێ ببه‌ستین له‌مامه‌ڵه‌ی بازرگانی و داهات و خه‌رجی ڕۆژانه‌مان، به‌ڵكو پاره‌كانیشمان شاردۆته‌وه‌ له‌به‌ر بێ متمانه‌یی به‌سیستمی بانكی. به‌پێی لێدوانی سه‌روكی بانكی ناوه‌ندی عیراقی زیاد له‌ چل ترلیۆن دینار له‌ده‌ره‌وی سیستمی بانكیه‌ وه‌ له‌ماڵان هه‌ڵگیراوه‌، ئه‌و بڕه‌ پاره‌یه‌ ده‌كاته‌ 70% ی گشت پاره‌ی دیناری عیراقی چاپكراو. ئه‌م دیارده‌یه‌ی پاره‌ شاردنه‌وه‌یه‌ پێی ئه‌ڵێن (Cash Hoarding) كه‌ كێشه‌یه‌یكی بڵاوه‌ له‌وڵاته‌ دواكه‌وتووه‌كانه‌.

به‌به‌راورد له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی چی ئه‌گوزه‌رێت له‌وڵاتانی پێشكه‌وتوو، پاره‌ ڕۆژ به‌ڕۆژ دوورده‌كه‌وێته‌وه‌ له‌وه‌ی سه‌فته‌یه‌ك پاره‌ت له‌گیرفان بێت، به‌ڵكو مووچه‌ و گشت داهاتێكت ده‌چێته‌ سه‌ر حسابی بانكیت كه‌له‌وێوه‌ ئه‌گه‌ر قه‌رزی خانوو و سه‌یاره‌ت هه‌بێت لیێ داده‌شكێنرێت، و دوای ئه‌وی پاره‌ی ئاو و كاره‌با وخه‌رجییه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی لێ ده‌كرێت، وه‌ ئه‌وه‌ی ئه‌مێنێته‌وه‌ به‌كارتێكی پلاستیكی ئه‌توانی خه‌رجی كه‌یت له‌چوونه‌ده‌ره‌وه‌ و گه‌ڕانه‌كانت، یاخود له‌بازاڕی گریمانه‌ییه‌كانی سه‌ر ئینته‌رنێت.

له‌هه‌ر كاتێكدا بته‌وێت ئه‌توانیت پاره‌كانت به‌نه‌قد ڕابكێشیت له‌حسابه‌ بانكییه‌كه‌ت، به‌ڵام به‌كارێكی نامۆ ده‌بینرێت چونكه‌ هه‌موو كاره‌كانت به‌ كارته‌كه‌ت ده‌كرێت، له‌به‌ر ئه‌وه‌ كه‌ كارێكی واده‌كرێت پۆلیس ئاگادار ده‌كرێته‌وه‌ له‌ترسی ئه‌وه‌ی كارێكی نایاسایی بكه‌یت. هه‌روه‌ها زۆر قورسه‌ ئه‌گه‌ر هه‌موو كه‌سێك بچێت پاره‌كانی ڕابكێشێت له‌بانك له‌یه‌ك كاتدا، چونكه‌ پاره‌ له‌جیهانی ئه‌مڕۆدا به‌تایبه‌تی له‌ئابوریه‌ پێشكه‌وتووه‌كان پاره‌ به‌ژماره‌ له‌ئابوری وڵاته‌كه‌دا و له‌حسابه‌ باكیه‌كاندا بوونی هه‌یه‌، به‌ڵام به‌ڕێژه‌یه‌كی زۆر كه‌متر به‌نه‌قد بوونی هه‌یه‌ له‌به‌ر پێویست نه‌بوونی. ئه‌و پاره‌ ئه‌لیكترۆنییه‌ی كه‌ ده‌توانیت مامه‌ڵه‌ و كڕین و فرۆشتنی پی بكات به‌ڵام به‌ كاغه‌ز و ئاسن نییه‌ وه‌ ته‌نها ئه‌لیكترۆنییه‌ پێی ده‌ڵێن پاره‌ی بانك (Bank Money)، بۆ نموونه‌ له‌نێوان بانكه‌كان و كۆمپانیا گه‌وره‌كان و حكومه‌تدا، له‌وڵاتانی پێشكه‌وتوو ژماره‌یه‌كه‌ و ده‌چێته‌ سه‌ر حسابی جیاواز، به‌ڵام له‌وڵاتانی وه‌ك خۆمان ده‌بینین گوێنی پاره‌ به‌پاسه‌وانه‌وه‌ ده‌گوازرێته‌وه‌ له‌نێوان شوێنه‌كاندا.

له‌وڵاتی به‌ریتانی ئاماره‌كانی ساڵی 2014 ئه‌وه‌ بوو كه‌ 97% ی پاره‌ی خه‌ڵك به‌شێوه‌ی پاره‌ی بانك كه‌ته‌نها ئه‌لیكترۆنییه‌ هه‌ڵگیراوه‌ نه‌وه‌ك به‌نه‌قد.   ئه‌و ڕێژه‌ به‌رزه‌ هۆكاری ئه‌وه‌ی كه‌خه‌ڵك متمانه‌یه‌كی زۆری به‌ئابوری وڵاته‌كه‌ هه‌یه‌ وه‌ كێشه‌ و ترسی ئه‌وه‌ی نییه‌ پاره‌كه‌ی ده‌ست نه‌كه‌وێته‌وه‌. به‌پێچه‌وانه‌وه‌، له‌ عێراق به‌گشتی وه‌ كوردستان به‌تایبه‌تی، دوای ئه‌وه‌ی كه‌ قه‌یرانی دارایی ڕوویدا وه‌ حكومه‌ت ده‌ستی گرت به‌سه‌ر پاره‌ی بانكه‌كاندا جگه‌ له‌وه‌ی بانكه‌كانیش كێشه‌ی به‌ڕێوه‌بردنی ناوخۆییان هه‌بوو وه‌ ئیشیان كردبوو به‌پاره‌ی خه‌ڵك، له‌گه‌ل گه‌وره‌ بوونی قه‌یرانه‌كه‌ خه‌ڵك داوای پاره‌كه‌ی خۆی ده‌كرده‌وه‌ به‌ڵام چونكه‌ هه‌مووی له‌یه‌ك كاتدا بوو بانكه‌كان نه‌یانتوانی بیده‌نه‌وه‌ به‌شێوه‌یه‌كی ته‌ندروست متمانه‌ داڕما به‌سیستمی بانكی و به‌سیاسه‌تی ئابوری حكومه‌ت، ئه‌م حاڵه‌تانه‌ كه‌ڕووده‌دات پێی ده‌ڵێن (Bank Run) وه‌ له‌ چه‌ن شوێنێكی تریش ڕوویداوه‌ وه‌ك یۆنان له‌ ساڵی 2015.                    

بانك بوونی هه‌یه‌ له‌به‌ر ئه‌وه‌ خه‌ڵك متمانه‌ی پێكردووه‌ كه‌بوونی هه‌بێت، ئه‌گه‌ر كه‌س متمانه‌ی نه‌مینێت به‌سیستمی بانكی وه‌ هه‌موو داوای پاره‌كانی كرده‌وه‌، ئه‌وه‌ سیستمی بانكی تووشی ڕووخان ده‌بێت.

وه‌ك ئاماژه‌مان پیدا له‌سه‌ره‌وه‌ پاره‌ی چاپكراوی عێراق 52 تریلێۆن دیناره‌، جگه‌ له‌ ئاڵتون و نه‌وت و سه‌رمایه‌كانی تر. له‌وڵاتێكی وه‌ك ولایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا، جگه‌ له‌ پاره‌ی چاپكراو و جگه‌ له‌ ئاڵتون و نه‌وت و سه‌رمایه‌كانی تر پاره‌ی بانكیش بوونی هه‌یه‌ كه‌ سامانی حكومه‌ت و خه‌ڵكه‌ لای بانكه‌كان به‌ژماره‌ی ئه‌لیكترۆنی.

له‌ ولایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا چه‌ن شێوازێكی گرنگیان هه‌یه‌ بۆحسابكردنی پاره‌ و سامان ئه‌ویش پێیان ده‌وترێت M0، M1، M2، كه‌ جۆری سه‌رمایه‌كان جیاده‌كاته‌وه‌ و كۆنترۆڵیان ده‌كات.

M0  بریتییه‌ له‌ نه‌قد به‌پاره‌ی كاغه‌ز و پاره‌ی ئاسنین، كه‌لای خه‌ڵك و لای بانكه‌كان و لای بانكی ناوه‌ندی بوونیان هه‌یه‌، كه‌ ده‌گاته‌ نزیكه‌ی 5 تریلیۆن دۆلار.

M1 بریتییه‌ له‌ M0 هه‌روه‌ها ئه‌و سه‌رمایه‌ و سامانانه‌ی كه‌ به‌ئاسانی ده‌فرۆشرێته‌وه‌ و ده‌كرێت به‌نه‌قد، به‌های ئه‌م جۆره‌ ده‌گاته‌ نزیك 25 تریلیۆن دۆلار.

M2 كه‌ بریتییه‌ له‌ M1  و M0 هه‌روه‌ها سه‌رمایه‌ درێژخایه‌نه‌كان له‌گه‌ل ئه‌و پاره‌ی خه‌ڵكه‌ی كه‌ به‌ژماره‌ له‌بانكه‌كاندا هه‌یه‌ كه‌ واده‌كات هه‌مووی پێكه‌وه‌ بگاته‌ 60 تریلیۆن دۆلار.

هیوامان زۆربوو بۆ كوردستان كه‌پێشكه‌وتن به‌خۆیه‌وه‌ ببینێت له‌بواری ئابوری و كار و پاره‌ و بانكدا، به‌ڵام به‌داخه‌وه‌ كه‌ هیواكانمان له‌جێگه‌ی خۆیان نه‌بوون.

"تایپکردنی بەحث"

"تایپکردنی بەحث"

چەن ڕۆژێک لەمەو پێش لە ئیش تەواو بووم ئەڕۆشتمەوە ماڵەوە، لە ڕێگەدا ئاوڕم دایەوە بە سودفە بینیم لەسەر جامخانەیەک نوسرابوو "ئامادەین بۆ تایپ کردنی بەحث بەکالۆریوس ـ ماستەر ـ دکتۆرا" ئیتر من ڕۆیشتمە ماڵەوە بەس هەر لە مێشکم مایەوە، بەیانی گەڕامەوە ئیش لە کوڕەکانم پرسی ئەرێ "ئامادەین بۆ تایپ کردنی بەحث بەکالۆریوس ـ ماستەر ـ دکتۆرا" یەعنی چی؟ کەسیان نەیانزانی

ئێ خۆم نەگرت هەستام چووم بۆ ئەو شوێنە خۆم کرد بە ژوورا کوڕێکی گەنجی لێ بوو سەلامم لێ کرد و ووتم ئەرێ برام ئەمە یەعنی چی؟ یەعنی تەلەبەکە یەت چی لە دڵ بێت ئەیڵێت و ئێوە ئەینووسنەوە؟

ووتی نەوەڵا تۆ بابەتی بەحثەکەتمان پێ ئەڵێی لەسەر هەرچییەک بێت و ئێمە بۆت ئەنووسین و تۆ تەقدیمی ئەکەیت... ووتم یەعنی تەلەبەکە هیچ نانووسێت ووتی نا ئەو بەس پارەکە ئەیات و بەحثەکە وەرئەگرێت لەسەر هەر بابەتێک بێت... منیش زۆر سەیر بوو بەلامەوە چووم بۆ چەن شوێنێکی تر پرسیارم کرد دەرچوو نەک بەس بەحث بەڵکو واجبی ڕۆژانەش بە حازر کراوی هەیە بۆ نموونە ئەچیت ئەڵێی شتێکم بەرێ لەسەر واجبی فڵانە بابەت....

ئیجا لە چەن بۆنەیەکدا کە بەرپرسانی چەند زانکۆیەکم بینیوە پرسیاری ئەوەم کردووە کە زۆر کۆمپانیا کە پێویستی بە کارمەند ئەبێت و موقابەلەی دەرچووانی زانکۆ ئەکەن کێشەی ئەوەیان هەیە کە ڕێژەیەکی زۆر لەو دەرچووانە شتێکی ئەوتۆ نازانن لەو کولیەی کە تەخەرجی لێ کردووە، ووڵامەکە ئەوە بووە کە ئەمرمان بۆ یەت کە تەلەبە دەربچینین و پاڵیان پێوە بنین بۆی تەلەبە موزاهەرە و خۆپیشاندان نەکەن.

لێرەدا پرسیارەکە ئەوەیە کە خوێندکار بەکەلورێوس و ماستر و دکتۆرا بێنێت بە بەحثێک کە بۆی نووسرابێت و هیچ هیلاک نەبووبێت پێی، وە دەسەڵاتێک لە ترسی خۆپیشاندان لە دژی کەم و کورتییەکانی خوێندنی چەندین جیل بکات بە قوربانی، نەوەی داهاتووی کوردستان چی ڕۆڵێکی ئەبێت لە بونیادنانی ووڵاتدا؟

شەهادە هەر ئەو پارچە کاغەزەیە کە هەڵیئەواسی بە دیواردا یان نیشاندەرێکە کە لەزانستێکی تایبەتدا پێیەکت خستۆتە ناوەوە؟

جارێکیان لە مەجلیسێکدا پیاوێکی بە تەمەن کە ڕۆڵی کاریگەری هەیە لە کۆمەڵگاکەمان ووتی دکتۆراکانی ئەمڕۆی زانکۆکانمان سومعەی بەکەلۆرێوسەکانی ئێمە خراپ دەکات کە لە شەستەکان و هەفتاکان هێناومانە! بیرێک لەو ووتەیە بکەرەوە...

د. بەیاد جەمال عەلی

باوەشێن یان شەقوەشێن

لە مانگی چواری 1827 والی عوسمانی جەزائیر کەناوی "ئەلدای حسێن" بانگی کونسوڵی فەرەنسی کرد بۆی بیبینێت کە ناوی "ئەلێکساندەر کۆنستەنتین دووڤال" بوو.

هۆکاری بانگکردنەکە ئەوە بوو کە جەنابی والی پێی ووت کاتێک کە شۆڕشی فەرەنسیتان کرد وڵاتانی تری ئەوروپا لە دژتان وەستان و پەلاماریاندان ئێمە پارەمان بە قەرز دا پێتان ئینجا کاتی هاتووە بۆمان بێننەوە کە ئەکاتە 28 ملیۆن فرەنکی فەرەنسی ئەوکاتە.

بەڵام باس ئەکرێت کە کونسوڵ دووڤال بە شێوەیەکی جوان وڵامی نەدایەوە کە ئەوەش والی عوسمانی جەزائیری تووڕە کرد، لەو کاتەدا والی باوەشێنێکی بەدەست دەبێت، لێرەدا دوو جۆر باس هەیە، یەکێکیان دەڵێت کە والی بە باوەشێنەکەی ئیشارەتی بۆ دەرگاکە کردووە کە کونسوڵ بڕواتە دەرەوە وەک دەرکردن، بەڵام جۆرە باسەکەی تر ئەوەیە کە والی بە باوەشێنەکەی کێشاوێتی بەدەمووچاوی کونسوڵی فەرەنسی.

لە دوای ئەو گرژییەی کە دروست بوو لە نێوانیان، فەرەنسا ووتی ئێمە کونسوڵەکەمان ئیهانە کراوە وەک ئەویە ئیهانەی وڵاتەکەمان کرابێت وە حەقی خۆمانمان ئەوێتەوە. ئیتر نەیکرد نامەردی شارڵی دەیەم بە ماوەی شەش مانگ شەقام و ڕای گشتی فەرەنسی کوڵان و چل هەزار سەربازی کۆکردەوە بۆ بچێت ئەو ئیهانەیە بگەڕێنێتەوە بۆ والی و بۆ جەزائیر. لە دوای سێ ساڵ لە داخستنی چواردەوری جەزائیر لەساڵی 1830 تەسلیم بوون بە سوپای فەرەنسا.

لە هۆکارەکانی تری پەلاماری فەرەنسا بۆ جەزائیر تەنها ئەوە نەبوو کە کونسوڵەکەیان ئیهانە کرابوو، بەڵکو ئەوەش بوو کە لەدۆخێکی دارایی و ئابوری زۆر خراپ بوون و ئەیانویست پارە پەیابکەن بەهەر شێوەیەک بێت.

ئەگەر چاوێک بخشێنێن بەمێژووی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتدا تاوەکو ئەمڕۆ، ئەبینین زۆر لە وڵاتان ماڵی خۆیان وێران کردو چوونە ناو شەڕ و کێشەوە لەبەر خاتری ئەوەی وڵاتێکی لەو بەهێزتر ئافەرینی بکات. هەروەها بەداخەوە کورد بە درێژایی مێژوو تاکو ئەمڕۆ یەکتر تەخوین دەکەن و شەڕ بەرامبەر یەکتر لەبەر وەلائات و ئەجیندای وڵاتانی دیکە.

جەزائیر هەتاکو ساڵی 1962 لەژێر دەست فەرەنسا مایەوە لەبەر خاتری عوسمانییەکان وە دوای شۆڕشێکی گەورە توانی ئازاد بێت، ئێمەش لەهەر چوار پارچەکە تا ئەمڕۆ نەمانتوانی لەژێر دەستەیی دەرچین، بەهیوای ئەوەی لەمێژوو فێر بین و دەستی یەک بگرین و پەنجەی یەک نەشکێنین وە باوەشێنی والی بۆ خزمەتی گەل بێت نەک خزمەتی شاە و سوڵتان.

د. بەیاد جەمال عەلی

دوێنێ و ئەمڕۆ لە وڵاتمان

باس دەکەن زەمانی قەدیم، مەلیکی عیراق لە ساڵی 1938 پارچە زەوییەکی چوار دۆنمیان کڕی لە سەرسەنگ لە کابرایەک ناوی عۆدیشۆ بوو. ساڵی 1953 دەستیان کرد بە دروستکردنی باخەکەیان و لە ساڵی 1955 مەلیک فەیسەڵی عیراق لەگەڵ خێزانی هاوینان سەردانیان دەکرد تا 

کۆتایی ژیانیان.

مەلیک فەیسەل مەئموری بنکەی پۆلیسی سەرسەنگی بانگ کرد و داوای لێکرد پۆلیسێکی خەڵکی ناوچەکەیان بۆ بنێرێت بۆ ئه‌وه‌ی پێداویستی رۆژانەی خێزانی مەلیک بکڕێت و بۆیان بێنێت.

مەئمورەکە تەکلیفی لە پۆلیسێک کرد ناوی محه‌مه‌د بوو، ئیتر محه‌مه‌دی پۆلیسیش بە رێکوپێکی ئیشەکانی کرد ئەو ماوەیەی کە مەلیک فەیسەڵ لەوێ مایەوە. ئیتر مەلیک بانگی کرد پێیوت تەرفیعت دەکەم و خەتێکت ئەدەمیَ لەبەرئەوەی کوڕی چاکی. محەمەدیش یەکسەر چوو خەتێکی خستە سەر شانی خۆی و چوو بۆ بنکەکەی پۆز لێ بدات، مەئموریش بانگی کرد لێی پرسی چییە مەسەلە؟

ئەمیش وتی مەلیک تەرفیعی پێکردووە و خەتێکی داوەتێ. کابرای مەئموریش پێیوت خێرا لایبە لەسەر شانت، مەلیک دەسەڵاتی شتی وای نییە، دەبێت فەرمان لە وەزارەتی ناوخۆ دەرچێت. ئیتر محه‌مه‌دیش لایبرد.

رۆژی دوایی مەلیک محه‌مه‌دی پۆلیسی بینی و پێی وت نابینم خەتەکەت دانابێت، ئەویش وه‌ڵامی دایەوە کە جەنابی مەئمور پێیوتوە کە لە دەسەڵاتی مەلیک نییە تەرفیعت بکات. مەلیکیش وتی مەئمور راست دەکات کە گەڕامەوە بەغداد لەگەڵ وەزیری ناوخۆ قسە دەکەم بۆ ئه‌وه‌ی پەیمانی لێ وەرگرم و تەرفیعەکەت بۆ بکات.

ئەوەی جێگەی بایەخە، کە مەلیک بە مەلیکی خۆی نەیتوانی خەتێک بدات بە محه‌مه‌دی پۆلیس لەبەرئەوەی یاسایی نەبوو، بەڵام رێگەی رەسمیی وەزارەتی ناوخۆی گرتەبەر و کابرای مەئموری بەر شەق نەدا لەبەرئەوەی بەقسەی نەکردووە، بەڵکو سوپاسی کرد. ئینجا بۆیە زەمانی خۆی هەموو شتێک بەهای زۆری هەبوو.

ئێستاش لە عیراق رووتبە دەفرۆشرێتەوە بەس بڵێ یا عەلی و لە کوردستان دەیانەوێت پرسی سەربەخۆیی باس بکەن بەبێ وجودی دامەزراوەی تەشریعی!

ئیتر باسی طەیر و طیورەکانی سەر شانی بەعزێکی خۆمان ناکەم کە بە نایاسایی خراوەتە سەر شانیان، هەمووتان دەیزانن.

د. بەیاد جەمال عەلی

گۆڕان – حزبه‌كه‌ نا

د. به‌یاد جه‌مال عه‌لی

لێره‌دا كه‌باسی گۆڕان ده‌كه‌ین به‌مانا زانستییه‌كه‌ی نه‌وه‌ك سیاسیه‌كه‌ی، وه‌ كه‌باسی سه‌ركرده‌ ده‌كه‌ین مه‌به‌ست له‌مه‌كته‌ب سیاسی و سه‌ركردایه‌تی حزبه‌كان نییه‌ كه‌ به‌داخه‌وه‌ زۆر له‌ووشه‌كانمان به‌سیاسی كراو‌ن به‌ڵكو ئه‌و كه‌سانه‌ی كه‌ هه‌ر دامه‌زراوه‌یه‌ك به‌ڕێوه‌ده‌به‌ن و ستراتیژی بۆ داده‌ڕێژن ئیتر سیاسی بێت یاخود بازرگانی یاخود ئیداری یا كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی.

كاتێك گۆڕانكاری له‌ناو هه‌ر دامه‌زراوه‌یه‌كدا ده‌كرێت (ده‌زگا، كۆمپانیا، فه‌رمانگه‌، زانكۆ، یاخود هه‌ر مؤسسه‌یه‌ك بێت)، چانسی شكست هێنانی گۆڕانكارییه‌كان زیاتره‌ له‌سه‌ركه‌وتنی. به‌پێی توێژینه‌وه‌یه‌ك كه‌له‌لایه‌ن ده‌زگای مه‌كنزی كه‌ ده‌زگایه‌كی گرنگی تووێژینه‌وه‌ و دراساتی جیهانییه‌، كه‌ زیاد له‌ سێ هه‌زار به‌ڕێوه‌به‌ر و سه‌رۆك (شه‌رت نییه‌ سه‌رۆك ووڵات بێت به‌ڵكو سه‌رۆكی هه‌ر دامه‌زراوه‌یه‌ك بێت حكومی یان تایبه‌ت) به‌شداریان تێدا كردوه‌، بۆیان ده‌ركه‌وتووه‌ كه‌ گۆڕانكاری له‌ دامه‌زراوه‌كاندا زیاد له‌ 60% ی هه‌وڵه‌كان شكست دهێنن. وه‌ له‌ توێژینه‌وه‌یه‌كی زانكۆی هارڤه‌رد له‌ئه‌نجامدا بۆیان ده‌ركه‌وتووه‌ كه‌ زیاد له‌ 70% ی گۆڕانكارییه‌كان ڕووبه‌ڕووی فه‌شه‌ل بوونه‌ته‌وه‌.

به‌پێی شێوازه‌ دووباره‌‌بووه‌كان (نمط) له‌جیهاندا، سه‌ركرده‌كان سه‌رچاوه‌ و كۆشش و پاره‌یه‌كی زۆر ته‌رخان ده‌كه‌ن بۆ پلاندانان و به‌ڕێوه‌بردنی گۆڕانكاری له‌نێو دامه‌زراوه‌كانیاندا، به‌ڵام زیادكردنی چانسی سه‌ركه‌وتنی پرۆسه‌ی گۆڕانكاری و كه‌م كردنه‌وه‌ی چانسی شكست هێنان پێویست ئه‌كات گۆڕانكاریه‌كه‌ له‌سه‌ركرده‌كان خۆیانه‌وه‌ ده‌ست پێبكات نه‌ك ته‌نها بیانه‌وێت گۆڕانكاری له‌ كارمه‌نداكان و دامه‌زراوه‌كه‌ درووست ببێت بێ ئه‌وه‌ی خۆیان بگۆڕێن.

زۆربه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌كان هاوڕان له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی گۆڕانكاری شه‌خصی به‌ردی بناغه‌ی گۆڕانكاری هه‌ر دامه‌زراوه‌یه‌كه‌، به‌ڵام به‌ربه‌سته‌كه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌زۆرێك له‌سه‌ركرده‌كان ناتوانن گۆڕانكاری له‌خۆیاندا بكه‌ن و پۆسته‌كانیان جێناهێڵن كه‌له‌ئه‌نجامدا هه‌ر هه‌وڵێك ببێت بۆ گۆڕانكاری فه‌شه‌ل ده‌هێنێت.

له‌كتێبی سه‌ركرده‌ی سه‌ر قه‌نه‌فه‌ ( The Leader on The Couch)دا ده‌ڵێت زۆربه‌ی دامه‌زراوه‌كان له‌وڵاتانی جیهان پڕن له‌خه‌ڵكانێك كه‌ناتوانن تێبینی كێشه‌و كه‌م و كوررتییه‌كان له‌خۆیاندا بكه‌ن چونكه‌ وا ڕاهاتوون.

هۆكاری درووستبونی ئه‌و نیشانانه‌ ئه‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ كه‌می هۆشیاری خوود له‌سه‌ر به‌رپرسیاریه‌تیه‌كانی سه‌ركردایه‌تی، ئه‌مه‌ش ئه‌و كێشانه‌ی نه‌بوونی ئینتاجیه‌ت و كات وه‌ پاره‌ی به‌فیرۆچووی لێ ده‌كه‌وێته‌وه‌.

له‌كاتی هه‌ر پرۆسه‌یه‌كی گۆڕانكاریدا له‌هه‌ر شوێنێكدا ئه‌وانه‌ی كه‌ڕاهاتوون له‌سه‌ر با‌رودۆخی پێشوویان به‌رگری له‌دژ ده‌كه‌ن وه‌ هه‌سته‌كان ده‌جوڵێن له‌ترسی له‌ده‌ستدانی كۆنترۆڵ، ده‌سه‌ڵات و پۆست، ترس له‌ ئاینده‌ و شكست هێنان. هه‌روه‌ها سه‌ركرده‌كان ده‌كه‌ونه‌ كاردانه‌وی ناهۆشیار وه‌ك وه‌ڵام دانه‌وه‌ بۆ گۆڕانكارییه‌كان له‌ڕێگه‌ی هه‌ڵسوكه‌وتی ناشیاوه‌ كه‌ناتوانن خۆیان ڕێكبخه‌ن له‌گه‌ڵ ژینگه‌ نوێیه‌كه‌ كه‌له‌دژی ده‌وه‌ستن.

پیریی ئەم نەوەیە و یادگارییەکانی

 د. بەیاد جەمال عەلی

وابزانم ئێمە یەکەم جیلین لە مێژوودا کە بەکارهێنەری تۆڕە کۆمەڵایەتێەکانین وەک فەیسبووک و تویتر و زۆری تر، ئەویش لەبەر ئەوەی لە زەمانی ئێمە داهێنران، بەم شێوەیەش دوای چەندن ساڵی دی ئێمە ئەبینە کۆنترین بەکارهێنەرانی ئەم تۆڕانە...

با خەیاڵ بکەین بەیەکەوە، دوای سی بۆ چل ساڵی دی، کە دانیشتووین بە سەری سپی و دەست لەرزین و دڵێکی هیلاک، فەیسبوک میمۆریە ڕۆژانەکانمان بۆ ئەنێرێت.... ئەبێت هەستمان چۆن بێت؟!

بە چ شێوەیەک سەیری سەیری وێنە و ڤیدێۆ و کاتەکانمان ئەکەین لەگەڵ هاوڕێکانمان کاتی گەنجێتیمان؟
 کە پۆست و بیر و بۆچوونە کۆنەکانمان ئەخوێنینەوە ئایە پێکەنینمان بە خۆمان یەت؟ ئەو کەسەی ئەو شتانەی نووسیوە هەست ئەکات کە هەر هەمان کەسە کە ئەیخۆێنێتەوە یان ئەڵێی کەسێکی غەریب ئەبینێت!
 چۆن سەیری هەڵەکانمان ئەکەینەوە کە ئێستا عینادی ئەکەین و خۆمان بەڕاست ئەزانین... ئەوەی ئەهێنا؟

کە ئەو هیلاکی و عەزابە ئەبینین لە میمۆریەکانمان کە بە دەست حکومەت و حزب و پرۆسەی سیاسی و گەندەڵی و ناعەدالەتی وە, هەر وەک یادگاریەکی ناخۆش ئەیبینینەوە یان هەتا هەتا لە ژیانمان ئەمێنێتەوە؟

ئەی ئەبێت ئەو کەسانەی لەدەستمان چوون کە کۆمێنتیان ئەبینین لە مێمۆریەکان یان ڕەسمێک بەیەکەوە یادگاری پێوەیە چی هەستێکمان باتێ!
 چەن هاوڕێ ئەبێت بە دوژمن و چەن دوژمن ئەبنە هاوڕێ دوای ئەوهەموو تەمەنە؟

وە چەن دڵ شکاو و غەمگین ئەبیت کە ئەو کەسەی خۆشتەوێت و پێی نەگەیشتیت فەیسبوک بەیادگاری برینت پێ ئەکولێنێتەوە...

ئەبێت شێۆەمان چۆن بێت کە تەمەن بەجێمان ئەهێڵێت و تەکنەلۆجیا بەجێمان ناهێڵێت و سەیری ژیانی خۆمانمان پێ ئەکاتەوە...

کاتێک گوێمان لە عەلی مەردان ئەبێت کە ئەڵێت "کاتی لاوی کەی دێتەوە، لە دەستم چوو بەخوا هەرگیز نایەتەوە" بە حوزنەوە لەگەڵی ئەێڵێینەوە یان بە خۆشی...

لەکۆتاییدا گەورە نووسەری ئەمریکی مارک تویەن ئەڵێت ژیان ناوەستێت بەلەدەستدانی کەسێک، بەڵام بەشێوەیەکی جیاواز بەڕێ ئەکات.
 بۆیە گرنگە ئێمە ئاگامان لە خۆمان هەبێت ژیانمان چۆن بەڕێ ئەکەین.

سیستمی بایۆمەتری لە نیوان حکومەت و حزبەکاندا

د. بەیاد جەمال عەلی

مانگی دەی ڕابردوو پرۆسەی بە ئەلیکترۆنی کردنی مووچەی فەرمانبەران بەڕێگەی سیستمی بایۆمەتری ڕاگەیێندرا لەلایەنی حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە. لە شارەکانی هەولێر و سلێمانی و دهۆک دەستپێکرا بەپێدانی کارتی ئەلیکترۆنی و ناونووسیان لە سیستمە بایۆمەترییەکە. بەپێی بەرنامە بڕوات، دەبێت لە ماوەی سێ مانگدا گشت فەرمانبەرانی حکومەت لەسیستەمەکە ناونووسکرابن.

مەبەستی ئەم پرۆسەیە ئەوەیە کە فەرمانبەران مووچەکانیان لە ڕێگەی ئەم سیستەمە وەربگرن، لەپاش ئەوەی زانیاری تەواویان داخڵ بکرێت. سەنتەری ئەم پرۆسەیە لە زۆربەی شار و شارۆچکەکانی هەرێم کراونەتەوە بۆ بەکاربوونی ئەم پرۆسەیە.

پەیڕەو کردی ئەم سیستمە بە هیوای ئەوە کراوە کە کێشەی "بن دیوار" نەهێڵێت، هەروەها ئەو کەسانەی زیاتر لە یەک مووچە وەردەگرن چارەسەر بکەن و نەمێنێت. لە ئێستادا بەپێی ئاماری بڵاوکراوە حکومەت مووچەی ملێۆنیک و چوارسەد هەزار فەرمانبەر ئەدات.

لە تیۆریدا دەستپێکردنی پرۆسەی سیستمی بایۆمەتری هەنگاوێی ئیجابییە بۆ کەمکردنەوەی مەسرەفی حکومەت لە ڕووی مووچەوە، وە بارێکی قورس لادەچێت لەسەر شانی، بەڵام پرسیارەکە لەوەدا نییە تیۆرییەکی باشە، پرسیارەکە لەوەدایە ئایە ئەتوانن بە پراکتیکی جێبەجێ بکرێت؟

کێشەی هەبوونی ئەو ژمارە گەورەیە لە کەرتی گشتیدا بەبەراورد لەگەڵ ئەو ژمارە کەمەی کۆی دانیشتوانی هەرێم، فەرمانبەری ڕاستی بێت یان بن دیوار، درووستکەری هەموو حزبە سیاسییەکانە کە بەشێک بوون لە حکومەتی هەرێمی کوردستان لە 25 ساڵی ڕابردوودا. لەگەڵ کابینە جیاوازەکانی حکومەتی هەرێم، وەک شێوازێکی بەدەستهێنانی پشتیوانی سیاسی و دەستکەوتی زۆرترین دەنگ لەهەڵبژاردندا، هەر حزبەو بەپێی هێز و توانا لایەنگرانی خۆی دادەمەزراند، لەگەڵ بڕینەوەی مووچە بۆ ئەندامانی حزب بێ ئەوەی لە هیچ دەزگایەکی حکومەت کار بکەن، جگە لە دیاردەی دوو مووچە و سێ مووچە.

دابەشکردنی ئەم پارە بەلاشە بۆ ماوەیەک توانای کڕین و ئاڵوگۆڕی بازرگانی و شێوازی ژیانی هاوڵاتیانی کوردستان بەرزکردووە، بەڵام چونکە بێ بنەما بوو، دابەزینێکی کوشندار لە هەموو سێکتەرەکانی ئابوری کوردستان ڕوویدا لەبەر ئەوەی هیچ بەرهەمهێنانێکی ئابوری نەمابوو، هەروەها هەڵئاوسانێکی ناسروشتی هەبوو لە زۆربەی کاڵاکان بەتایبەت لەنرخی زەوی و خانووبەرە.

ئالنگاریەکەی کەڕووبەڕووی پەیڕەوکردنی سیستمی بایۆمەتری دەبێتەوە ئەوەیە کە ئایا هێز وئیرادە لای کێیە، ئەگەر حکومەت بتوانێت ئەم سیستمە بخاتە کار بە تەواوەتی و بەشێوەیەکی شەفاف ئەوە بارێکی قورس لەسەر شانی خۆی لادەبات و بەرژەوەندییەکی باشی ئەبێت بۆ ئابوری گشتی، بەڵام لێرەدا حزبە سیاسیەکان لەوەئەچێت لایەنگرێکی زۆر لەدەست بدەن بە بڕینی ئەو مووچانە.

ئایا پارتە سیاسییەکان ڕازی ئەبن ئەو پارە بەلاشەی کە خۆیان و لایەنگرانیان وەریدەگرن حکومەت لێیان ببڕێت؟ لەکاتێکدا کە حکومەت پێکهاتووە لەم حزبانە، ڕازی ئەبن هێزی سیاسیان و بەرژەوەندی ئابوریان نەمێنێت؟